صنایع دستی؛ بازوی پرقدرت هنر ایرانی
نویسنده: فرشته درخشش؛ راهنمای گردشگری و بلاگر سفر
ایران‌‌زمین با پیشینه چندین هزار ساله خود یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های تمدن بشری است. یافته‌های باستان‌شناسی که قدمت برخی تا 8 هزار سال پیش از میلاد می‌رسد، به روشنی نشان می‌دهد که ایران از دیرباز مهد فرهنگ و هنر بوده است که از مهم‌ترین نمودهای آن نیز صنایع‌دستی است. ایران در حال حاضر دارای 14 رشته اصلی صنایع‌دستی و بیش از 300 نوع محصول است و همین نکته به تنهایی ریشه‌دار بودن و گستردگی این هنرصنعت را در این کشور نشان می‌دهد؛ موضوعی که خود به تنهایی می‌تواند روایتگر بخش‌هایی از تاریخ، طبیعت، پیوستگی فرهنگی و هویت اقوام مختلف ایران باشد.
شاخه‌های اصلی صنایع‌دستی ایران عبارتند از: نساجی سنتی، بافته‌های داری، پوشاک سنتی، رودوزی‌های سنتی، چاپ‌های سنتی، هنرهای‌دستی وابسته به معماری، سفال و سرامیک و کاشی، صنایع‌دستی چرمی، صنایع‌دستی فلزی، صنایع‌دستی دریایی، صنایع‌دستی چوبی، صنایع‌دستی مستظرفه، صنایع‌دستی سنگی و آبگینه.
1) نساجی سنتی: به تولید انواع پارچه‌های سنتی اطلاق می‌شود. این هنر شامل ۲۶ رشته اصلی است که از میان آنها می‌توان به ابریشم‌بافی، پتو‌بافی، پارچه‌بافی، جاجیم‌بافی، شَعربافی، عبابافی و ترمه‌بافی اشاره کرد. ترمه، که یکی از سوغات برجسته صنایع‌دستی به شمار می‌رود، دست‌بافته بسیار ظریفی است که از کرک و ابریشم و با نقش‌های تزئینی سنتی همچون بته‌جقه، ترنج و اسلیمی بافته می‌شود.
2) بافته‌های داری: بافته‌های داری، بافته‌هایی هستند که از دار برای تولید آنها استفاده می‌شود؛ دارها نیز یا عمودی هستند و یا افقی. این هنر شامل رشته‌هایی همچون زیلو‌بافی، گلیم‌بافی، نمدمالی و قالیبافی است. قالی ایرانی که از شهرت بین‌المللی برخوردار است؛ زیرانداز پرزداری است که با استفاده از ابریشم، پنبه، پشم، کرک و غیره و منطبق با آداب و رسوم هر منطقه بافته می‌شود و متناسب با مواد اولیه، طرح، نقش و نوع بافت انواع مختلفی همچون گبه، گل‌برجسته و خِرسک دارد. خوب است بدانید، مهارت فرش‌بافی فارس و مهارت فرش‌بافی کاشان (2010) از سوی کنوانسیون میراث جهانی یونسکو و به عنوان میراث معنوی و همچنین گلیم شیرکی‌پیچ شهر سیرجان در استان کرمان (2017) نیز از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی به ثبت جهانی رسیده‌اند. همچنین شهر تبریز (2015) به عنوان شهر جهانی فرش دستباف نیز جهانی شده است. قاسمآباد نیز از گیلان به عنوان روستای جهانی چادرشببافی (2020) به ثبت رسیده است.
3) پوشاک سنتی: تولیداتی برای پوشش بدن و الحاقاتی شامل سربند، پاپوش، شال، کلاه و غیره که مطابق بر آداب و رسوم و نمادهای خاص هر منطقه بافته می‌شوند. پاپوش‌های سنتی که در مناطق مختلف و بر اساس شرایط آب و هوایی تولید می‌شوند، مورد استفاده روستاییان و عشایر بوده و مواد اولیه آنها عمدتا نخ پنبه، ابریشم یا چرم است. گیوه‌دوزی، چاروق‌دوزی و چموش‌دوزی از این دسته‌اند. گیوه نوعی پاپوش سنتی است و گیوه مریوان (2017) که به آن «کَلاش» نیز می‌گویند، به ثبت جهانی رسید.
4) رودوزی‌های سنتی: به هنر آراستن سطح روی پارچه‌های ساده یا نقش‌دار با نخ‌های الوان و به کمک سوزن و قلاب، رودوزی می‌گویند. رودوزی‌های سنتی با بیش از ۱۰۰ نوع مختلف، یکی از متنوع‌ترین و گسترده‌ترین شاخه‌های صنایع‌دستی ایران است که به لحاظ وسعت جغرافیایی در هر منطقه انواع مختلفی دارد. از انواع رودوزی می‌توان به سوزن‌دوزی، پَته‌دوزی، سکه‌دوزی و گُلابتون‌دوزی اشاره کرد.
5) چاپ سنتی: به هنر انتقال طرح و نقش با مهرهای دست‌ساز روی پارچه‌های پنبه‌ای، نخی، ابریشم و کتان گفته می‌شود. این هنر شامل دو رشته کَلاقه‌ای (باتیک) و قلمکار است. قلمکار، که نوعی چاپ به وسیله مهر چوبی به روی زمینه پارچه ساده است، از سوغات ایران نیز به شمار می‌رود.
6) هنرهای‌دستی وابسته به معماری: به هنرهایی مانند آهک‌بری، گچبری و مقرنس‌کاری می‌گویند که با استفاده از تکنیک‌های مختلف معماری سنتی در ساختار اصلی بناها به صورت تزیینی و کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
7) سفال، سرامیک و کاشی سنتی: به محصولاتی گفته می‌شود که با استفاده از خاک رس و به روش‌های مختلف گِل را فرم داده و در کوره می‌پزند. انواع کاسه، کوزه و گلدان سفال که از قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌های بشر به شمار می‌روند و قدمت تولید آنها در ایران به ۸ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد، از این دسته‌اند. عمده‌ترین مصرف کاشی‌ها در معماری و در تزئینات بناها است. این هنر شامل رشته‌های خرمهره‌سازی، سفال و سرامیک، کاشی مشبک، کاشی زرین‌فام، کاشی معرق، کاشی معقلی، کاشی مینایی، کاشی هفت‌رنگ، موزاییک کاشی و نقاشی روی سفال است. شهر لالجین در استان همدان به عنوان مرکز سفال ایران (2016) و روستای کَلپورگان در شهر سراوان استان سیستان و بلوچستان نیز به عنوان تنها موزه زنده سفال جهان با قدمت هفت‌هزار سال (2016) به ثبت جهانی رسیده‌اند.
8) صنایع‌دستی چرمی: به تولیداتی گفته می‌شود که با استفاده از چرم و پوست دباغی شده و با طرح و نقوش سنتی و با تکنیک‌های مختلف روی چرم تهیه می‌شوند. این هنر شامل رشته‌هایی همچون جلدسازی چرمی، سراجی سنتی، سوخت روی چرم، نقاشی روی چرم و زین‌سازی است.
9) صنایع‌دستی فلزی: با استفاده از ابزارهای مختلف دستی فلزی، به ایجاد فرم و نقوش سنتی روی انواع فلزاتی مانند آهن، مس، برنج، طلا و نقره می‌پردازد. این هنر شامل ۲۳ رشته است. قلم‌زنی که حکاکی و ایجاد نقش و نگار به وسیله چکش و انواع قلم‌ها روی سطوح فلزی است، یکی دیگر از سوغات صنایع‌دستی ایران به شمار می‌رود. شهر زنجان نیز به عنوان شهر جهانی ملیله (2020) به ثبت رسیده است.
10) صنایع‌دستی دریایی: بیشتر در سواحل ایران به خصوص خلیج فارس و با استفاده از انواع صدف، گوش‌ماهی، ستاره دریایی و استخوان ماهی و ترکیب آنها با ابتکار هنرمندان، احجام یا زیورآلات تزئینی همچون گردنبند، دستبند، تابلو، قاب عکس و نقاشی روی صدف تولید می‌شود.
11) صنایع‌دستی چوبی: محصولات چوبی که توسط ابزار و وسایل مختلف بر آنها نقوش هنری ایجاد می‌شود؛ همچنین تولید فراورده‌های چوبی با استفاده از روکش حاصل از به هم چسباندن قطعات کوچک چوب، فلزات و استخوان را گویند. این رشته شامل ۲۱ شاخه هنری است که از جمله آنها می‌توان به بامبو‌بافی، خراطی، معرق چوب، منبت چوب و خاتم‌کاری اشاره کرد. خاتم‌کاری، هنر آراستن سطح اشیا با مثلث‌هایی کوچک به صورت اشکال منظم هندسی است. جالب است بدانید از میان شهرهای ایران شهر ملایر به عنوان شهر جهانی مبلمان منبت (2020) به ثبت جهانی رسیده است.
12) صنایع‌دستی مستظرفه: مجموعه‌ای از هنرهاست که به خلق آثاری زیبا و بدیع روی کاغذ می‌پردازد. این هنر شامل ۱۴ رشته است که از جمله آنها می‌توان به تذهیب، تشعیر، نقاشی لاکی و نگارگری اشاره کرد. نگارگری یا مینیاتور، نوعی نقاشی است که مخصوص ایران است و عمده‌ترین ویژگی آن نداشتن بعد و پرسپکتیو است. این نوع نقاشی به وسیله چرخش قلم‌مو و نازک و ضخیم کردن خط، سعی در نشان دادن حجم، عمق و بعد دارد.
13) صنایع‌دستی سنگی: مواد اولیه این صنعت انواع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی نظیر فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سیاه و سفید است که به کمک ابزار و وسایل مختلف تراشیده و حکاکی می‌شوند. این هنر شامل رشته‌هایی همچون تراش سنگ‌های قیمتی، حکاکی روی سنگ، فیروزه‌کوبی و مرصع‌کاری است. شهر مشهد به عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها (2016) به ثبت جهانی رسید.
14) آبگینه: به محصولاتی گفته می‌شود که از طریق ترکیب و ذوب مواد معدنی مانند سِلیس، خرده شیشه و اکسیدهای رنگی فلزات حاصل می‌شوند. شیشه‌گری عبارت است از تولید ظروف و اشیای مصرفی و تزیینی از جنس خمیر حاصل از مواد ذکر شده به روش‌های دمیدن، قالب‌گیری و غیره. این هنر شامل رشته‌هایی همچون آینه‌کاری، تراش شیشه، معرق شیشه و نقاشی پشت‌شیشه است.
نکته جالب توجه اینکه از میان 602 مورد صنایع‌دستی به ثبت رسیده در میراث جهانی یونسکو (2015)، 366 اثر مربوط به ایران و از میان آنها 196 مورد مربوط به شهر اصفهان است. به همین دلیل با توجه به تعدد آثار تاریخی اصفهان (در میان هشت شهر اول جهان)، طراحی و معماری آن، قدمت داد و ستد، تداوم تولید، عرضه و فروش هنرهای سنتی و صنایع‌دستی، این شهر در آذر ماه 1394 به عنوان شهر خلاق صنایع‌دستی به ثبت رسید. شهر شیراز نیز در بهمن ماه 1398 به عنوان شهر جهانی صنایع دستی به ثبت رسید.